Fonetik Enggau Fonologi Jaku Iban

Ngasilka munyi bepelasarka 3 pekara iya nya :

-          Organ artikulasyen

-          Palan artikulasyen

-          Organ dalam tubuh

Mulut atas Mulut baruh Ngeli atas Ngeli baruh Gusi Kelekanit kering Kelekanit lemi Unga Ujung dilah Mua dilah Tengah dilah Belakang dilah Akar dilah Epiglottis Peti sura nyawa Rumbang rekung Rumbang idung Rumbang nyawa Rang Batang rekung

Palan artikulasyen

-          Endur ti betegu enggau organ artikulasyen lalu ngasilka munyi

-          Ngeli, gusi, kelekanit

Organ dalam tubuh

-          Lempuang, batang rekung, peti sura nyawa enggau epiglottis

Artikulasyen Vokal

Munyi vokal

Iya nya munyi jaku ti bisi didinga lalu lebuh ngasilka iya, peti sura nyawa begetar, lalu angin ti dikesuh ari lempuang pansut nengah rumbang rekung enggau rumbang nyawa

Munyi ti diasilka enggau nadai sebarang utang ngempang pejalai angin ari lempuang

Jaku iban bisi enam iti vokal iya nya ;

1.       Tiga vokal mua

2.       Siti vokal tengah

3.       Dua vokal belakang

Vokal

Vokal belakang [u]

1.       Tukuh mulut setengah muncung.

2.       Belakang dilah diangkat ngagai endur pemadu tinggi ba kelekanit lemi.

3.       Kelekanit lemi enggau akar dilah diangkat ke belakang unga lalu nutup rumbang idung.

4.       Angin ari lempuang pansut nengah rumbang nyawa. 

5.       Peti sura nyawa dirapitka awakka angin pansut tau ngetarka peti sura nyawa.

Chunto munyi [u]:

Pun : uji, upah

Tengah : buka, bubur, gandum

Ujung : baju, lampu, sulu

Vokal belakang setengah tinggi [o]

1.       Tukuh mulut segala.

2.       Belakang dilah diangkat ngagai endur pemadu tinggi ba kelekanit lemi tang baruh agi ari munyi vokal [u]

3.       Kelekanit lemi enggau akar dilah

4.       Angin ari lempuang pansut nengah rumbang nyawa. 

5.       Peti sura nyawa dirapitka awakka angin pansut tau ngetarka peti sura nyawa.

Chonto munyi [o]

Pun : optik

Tengah : topik

Ujung : koko

Vokal belakang setengah baruh [ᴐ]

1.       Tukuh mulut segala.

2.       Belakang dilah diangkat tang apin negu kelekanit kering lalu baruh agi ari munyi vokal [o].

3.       Kelekanit lemi enggau belakang

4.       Angin ari lempuang pansut nengah rumbang nyawa. 

5.       Peti sura nyawa dirapitka awakka angin pansut tau ngetarka peti sura nyawa.

Chunto

Pun : ᴐrang

Vokal belakang baruh [α]

1.       Tukuh mulut segala.

2.       Belakang dilah diangkat ngagai endur pemadu baruh. 

3.       Kelekanit lemi enggau belakang

4.       Angin ari lempuang pansut nengah rumbang nyawa. 

5.       Peti sura nyawa dirapitka awakka angin pansut tau ngetarka peti sura nyawa.

chunto

gula, baja, guna

Konsonan

v  Munyi ti diasilka lebuh pejalai angin tesekat, betelisih, bekindas tauka diempang organ artikulasyen

v  Munyi konsonan dibida nengah 4 chara ;

i.                     munyi begetar tauka enda

ii.                   palan ti ngasilka munyi

iii.                  chara sebeut/ bansa sekat

iv.                 mekanisme/ pejalai arus angin

Konsonan tulin jaku Iban

[p] – letup dua mulut enda bemunyi

[b] – letup dua mulut bemunyi

[t] – letup gusi enda bemunyi

[d] – letup gusi bemunyi

[k] – letup kelekanit lemi enda bemunyi

[g] – letup kelekanit lemi bemunyi

[?] – glottis

[] – letup kelekanit kering enda bemunyi 

[h] – meresu glots bemunyi

[l] – nasal gusi bemunyi

[n] – nasal gusi bemunyi

[]Ng – nasal kelekanit lemi bemunyi

Ny – nasal gusi-kelekanit kering bemunyi

[w] – semi vokal dua mulut bemunyi

[y] – semi vokal kelekanit kering bemunyi

Konsonan injau jaku Iban

[f] – kindas mulut ngeli enda bemunyi

[v] – kindas mulut ngeli bemunyi

[o] – kindas ngeli enda bemunyi

[o] – kindas ngeli bemunyi

[z] – kindas gusi bemunyi

[s] – kindas gusi-kelekanit kering enda bemunyi

[x] – kindas kelekanit lemi enda bemunyi

[Y] – kindas kelekanit lemi bemunyi 

Chara ngasilka munyi konsonan

Letup dua mulut enda bemunyi [p]

1.       Dua mulut dirapitka – nyekat angin ari lempuang pansut

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka nagilitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut lalu tesekat ba mulut. Angin ti tesekat tu dilepaska tekalanya.

*peti sura nyawa begetar

Cto :

Pun : papan, pasu, paku

Tengah : lepas, sipak, dapur

Ujung : sikap, atap

Letup dua mulut bemunyi [b]

1.       Dua mulut dirapitka – nyekat angin ari lempuang pansut

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka nagilitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut lalu tesekat ba mulut. Angin ti tesekat tu dilepaska tekalanya.

*peti sura nyawa begetar

Cto :

Pun : burung, buku, batu

Tengah : tubuh, bubuh, tabur, timba

Ujung : tambab. Kebab

Letup gusi enda bemunyi [t]

1.       Ujung dilah negu gusi atas

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka nagilitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut lalu tesekat ba dilah enggau gusi. Angin ti tesekat tu dilepaska tekalanya.

*peti sura nyawa enda begetar  

Cto :

Pun : tabin, tabu, tulung

Tengah : petang , putus, satu, bantu

Ujung : patut, sebut, lembut

Letup gusi bemunyi [d]

1.       Ujung dilah negu gusi atas

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka nagilitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut lalu tesekat ba dilah enggau gusi. Angin ti tesekat tu dilepaska tekalanya.

*peti sura nyawa begetar 

Cto :

Pun : dalam, daun, dapur

Tengah : pedang, padang, padah

Ujung : abad, rikod

Letup kelekanit enda bemunyi [k]

1.       Belakang dilahh diangkatka lalu negu kelekanit lemi

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka nagilitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut lalu tesekat ba kelekanit lemi. Angin ti tesekat tu dilepaska tekalanya.

*peti sura nyawa enda begetar 

Cto :

Pun : kaban, kuda, kayau, kita

Tengah : sukat, jukat, pukat

Ujung :burak, jegak

Letup kelekanit bemunyi [g]

1.       Belakang dilahh diangkatka lalu negu kelekanit lemi

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka nagilitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut lalu tesekat ba kelekanit lemi. Angin ti tesekat tu dilepaska tekalanya.

*peti sura nyawa begetar 

Cto :

Pun : garu, ganti, gantung, gambar

Tengah : baga, pagar, ragum

Ujung : dialog

Glottis [?]

1.       Peti sura nyawa dirapitka amat-amat.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung

3.       Angin tesekat ba pelilih peti sura nyaw tang enda ngasuh iya begetar.

*peti sura nyawa enda begetar

Cto :

Ujung : raga, baka, tangga, repa

Semi vokal dua mulut bemunyi [w]

1.       Mulut dimunchungka.

2.       Belakang dilah diangkatka ngagai kelekanit lemi tang enda negu kelekanit lemi. (baka chara ngemunyika vokal [u])

3.       Peti sura nyawa dirapitka

4.       Angin pansut. Lebuh ngasilka vikal [u], dilah enggau jampat berubah ngagai penuduk dikena ngasilka vokal tengah [ǝ]

*peti sura nyawa begetar

cto :

pun – wai, wang

tengah – lawing

Semi vokal kelekanit kering bemunyi [j]

1.       Mua dilah diangkatka ngagai gusi, baka maya ngasilka munyi vokal [i]. unga diempitka ngagai dinding rekung ngambi angin enda pansut nengah idung.

2.       Peti sura nyawa dirapitka.

3.       Angin pansut. Dilah berubah endur enggau jampat ngagai endur ngasilka vokal tengah [ǝ]

*peti sura nyawa begetar

Cto :

Pun – ju’

Tengah – sajau, pajung, gajung

Chara ngasilka munyi Konsonan Injau

Kindas mulut ngeli enda bemunyi [f]

1.       Mulut baruh diangkat negu ngeli mua atas.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dibuka.

4.       Angin pansut ngindas nengah urung mulut-ngeli.
*peti sura nyawa enda begetar

Cto :

Pun – fail, forum

Kindas mulut ngeli bemunyi [v]

1.       Mulut baruh diangkat negu ngeli mua atas.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dirapitka.

4.       Angin pansut ngindas nengah urung mulut-ngeli.

*peti sura nyawa begetar

Cto :

Pun – vokal

Tengah – university, novel

Kindas ngeli enda bemunyi [θ][th]

1.       Ujung dilah negu urung entara ngeli atas enggau ngeli baruh.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dibuka

4.       Angin pansut ngindas nengah entara ngeli atas enggau ngeli baruh.

*peti sura nyawa enda begetar

Kindas gusi bemunyi [z]

1.       Ujung dilah diangkatka lalu negu mimit urung gusi.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dirapitka.

4.       Angin pansut ngindas nengah entara daun dilah enggau gusi.

*peti sura nyawa begetar.

Cto –zon, plaza, kuiz

Kindas gusi-kelekanit kering enda bemunyi [sy]/ [š]

1.       Mua dilah diangkat ngagai urung entara gusi enggau kelekanit kering.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dibuka.

4.       Angin pansut ngindas nengah entara dilah enggau gusi kelekanit kering

*peti sura nyawa enda begetar

Cto : syarikat, syarah

Kindas kelekanit lemi enda bemunyi [x]

1.       Belakang dilah diangkatka lalu diempitka ngagai rumbang rekung.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dibuka.

4.       Angin pansut ngindas nengah belakang dilah enggau kelekanit lemi.

*peti sura nyawa enda begetar

Cto : x-ray,

Kindas kelekanit lemi bemunyi [gh] [ɣ]

1.       Belakang dilah diangkatka lalu diempitka ngagai rumbang rekung.

2.       Kelekanit lemi enggau unga diangkatka ngambi ngalitka alur angin ngagai rumbang idung.

3.       Peti sura nyawa dibuka.

4.       Angin pansut ngindas nengah belakang dilah enggau kelekanit lemi.

*peti sura nyawa begetar

Munyi Diftong

·         Urup vokal ti berimbai dua ti disebut nyadi siti munyi.

·         Jaku Iban semina bisi ngembuan tiga leka diftong iya nya ai, au enggau ui ti diengkah ba uung leka jaku.

·         Taja pia, dalam jaku injau sekeda diftong tu bisi ditemu ba pun tauka tengah leka jaku.

Urup	Di belakang
Ai	Tubai, makai, pulai, salai
Au	Pulau, salau,
Ui	Ukui, malui, sungkui

Transkripsyen

Transkripsyen fonetik (transkripsyen sempit) – begunaka simbol ti silik agi kena nerangka ayat.

Transkripseyen fonemik (transkripsyen luas) – simbol ti dikena semina ke rama aja kena neranga ayat.

Simbol transkripsyen fonetik/ fonemik

1.       / - tanda koma ( , )

2.       // - tanda noktah ( . )

3.       Tiada huruf besar walaupun kata nama khas.

4.       Nadai akronim. Cto : RTM (ar.ti.em)

5.       Nadai numur. Di sepil nitihka sebut. Cto : 50 –[li.ma.pu.luh.]

6.       [  ] – kena siti leka jakau tauka ayat

7.       # - tanda kesenyapan untuk memulakan ayat dan mengakhiri ayat.    

Suprasegmental

Fonem suprasegemental

-          Reti prosodi

-          Munyi inggar [kelantangan]

-          Reti empas jaku [makna tekanan]

-          Nada

-          Senai [jeda]

-          Munyi panjai pandak